0.1 tataḥ
praviśati
kāñcukīyaḥ
kāñcukīyaḥ
0.2 bho
bhoḥ
pratihāra-vyāpṛtāḥ
sveṣu
sveṣu
sthāneṣv
a-pramattā
bhavantu
bhavantaḥ
0.3 praviśya
pratihārī
0.4 ayya
kiṃ
edaṃ
0.4b ārya
kim
etat
kāñcukīyaḥ
0.5 eśa
hi
mahārājaḥ
satya-vacana-rakṣaṇa-paro
rāmam
araṇyaṃ
gacchantam
upāvartayitum
a-śaktaḥ
putra-viraha-śokā^gninā
dagdha-hṛdaya
unmatta
iva
bahu
pralapan
samudra-gṛhake
śayānaḥ
1
meruś calann iva yuga-kṣaya-sannikarṣe
śoṣaṃ vrajann iva mahodadhir a-prameyaḥ
sūryaḥ patann iva ca maṇḍala-mātra-lakṣyaḥ
śokād bhṛśaṃ śithila-deha-matir narendraḥ
pratihārī
1.1 haṃ
evvaṃ
gao
mahārāo
1.1b ham
eva
gato
mahārājaḥ
kāñcukīyaḥ
1.2 bhavati
gaccha
pratihārī
1.3 ayya
taha
1.3b ārya
tathā
1.4 niṣkrāntā
kāñcukīyaḥ
1.5 sarvato
vilokya
1.6 ahotukhalu
rāma-nirgamana-dinād
ārabhya
śūnyai^ve^yam
ayodhyā
saṃlakṣyate
1.7 kutaḥ
2
nāgendrā yavasā^bhilāṣa-vimukhāḥ sā^sre^kṣaṇā vājino
heṣā-śūnya-mukhāḥ sa-vṛddha-vanitā-bālāś ca paurā janāḥ
tyaktā^hāra-kathāḥ su-dīna-vadanāḥ krandanta uccair diśā
rāmo yāti yayā sa-dāra-sahajas tām eva paśyanty amī
3
pataty utthāya co^tthāya
hā he^ty uccair lapan muhuḥ
diśaṃ paśyati tām eva
yayā yāto raghūdvahaḥ
3.1 niṣkrāntaḥ
3.2 tataḥ
praviśati
yathā-nirdiṣṭo
rājā
devyau
ca
4
hā vatsa rāma jagatāṃ nayanā^bhirāma
hā vatsa lakṣmaṇa sa-lakṣaṇa-sarva-gātra
hā sādhvi maithili pati-sthita-citta-vṛtte
hā hā gatāḥ kila vanaṃ bata me tanūjāḥ
5
rāmeṇāpi parityakto
lakṣmaṇena ca garhitaḥ
a-yaśo-bhājanaṃ loke
parityaktas tvayā^py aham
6
satya-sandha jita-krodha
vi-matsara jagat-priya
guru-śuśrūṣaṇe yukta
prativākyaṃ prayaccha me
7
sūrya iva gato rāmaḥ
sūryaṃ divasa iva lakṣmaṇo 'nugataḥ
sūrya-divasā^vasāne
chāye^va na dṛśyate sītā
8
anapatyā vayaṃ rāmaḥ
putro 'nyasya mahīpateḥ
vane vyāghrī ca kaikeyī
tvayā kiṃ na kṛtaṃ trayam
kausalyā
8.1 saruditam
8.2 aḷaṃ
dāṇi
mahārāo
adimattaṃ
santappia
para-vasaṃ
attāṇaṃ
kāduṃ
8.3 ṇaṃ
sā
te
a
kumārā
mahārāassa
samaā^vasāṇe
pekkhidavvā
bhavissanti
8.2b alam
idānīṃ
mahārājo
'timātraṃ
santapya
para-vaśam
ātmānaṃ
kartum
8.3b nanu
sā
tau
ca
kumārau
mahārājasya
samayā^vasāne
prekṣitavyā
bhaviṣyanti
kausalyā
8.5 a-siṇiddha-putta-ppasaviṇī
khu
ahaṃ
8.5b a-snigdha-putra-prasavinī
khalv
aham
rājā
8.6 kiṃ
kiṃ
sarva-jana-hṛdaya-nayanā^bhirāmasya
rāmasya
jananī
tvam
asi
kausalyā
kausalyā
8.7 mahārāa
sā
eva
mandabhāgiṇī
khu
ahaṃ
8.7b mahārāja
sai^va
mandabhāginī
khalv
aham
rājā
8.8 kausalye
sāravatī
khalv
asi
8.9 tvayā
hi
khalu
rāmo
garbhe
dhṛtaḥ
9
ahaṃ hi duḥkham atyantam
a-sahyaṃ jvalano^pamam
nai^va soḍhuṃ na saṃhartuṃ
śaknomi muṣite^ndriyaḥ
kausalyā
9.3 mahārāa
vaccha-ḷakkhaṇa
9.3b mahārāja
vatsa-lakṣmaṇa
9.4 ity
ardhokte
rājā
9.5 sahaso^tthāya
9.6 kvā^sau
kvā^sau
lakṣmaṇaḥ
9.7 na
dṛśyate
9.8 bhoḥ
kaṣṭam
9.9 devyau
sa-saṃbhramam
utthāya
rājānam
avalambete
kausalyā
9.10 mahārāa
vaccha-ḷakkhaṇassa
jaṇaṇī
sumitta
tti
vattuṃ
mae
udkkandaṃ
9.10b mahārāja
vatsa-lakṣmaṇasya
jananī
sumitre^ti
vaktuṃ
mayo^pakrāntam
10
tavai^va putraḥ sat-putro
yena naktaṃ-dinaṃ vane
rāmo raghu-kula-śreṣṭhaś
chāyaye^vā^nugamyate
10.1 praviśya
kāñcukīyaḥ
10.2 jayatu
mahārājaḥ
10.3 eṣa
khalu
tatrabhavān
sumantraḥ
prāptaḥ
rājā
10.4 sahaso^tthāya
sa-harṣam
10.5 api
rāmeṇa
kāñcukīyaḥ
10.6 na
khalu
rathena
rājā
10.7 kathaṃ
kathaṃ
rathena
kevalena
10.8 iti
mūrchitaḥ
patati
devyau
10.9 mahārāa
samassasihi
samassasihi
10.9b mahārāja
samāśvasihi
samāśvasihi
10.10 gātrāṇi
parāmṛśataḥ
kāñcukīyaḥ
10.11 bhoḥ
kaṣṭam
10.12 īdṛg-vidhāḥ
puruṣa-viśeṣā
īdṛśīm
āpadaṃ
prāpnuvantī^ti
vidhir
an-atikramaṇīyaḥ
10.13 mahārāja
samāśvasihi
samāśvasihi
rājā
10.14 kiñcit
samāśvasya
10.15 bālāke
sumantra
eka
eva
nanu
prāptaḥ
kāñcukīyaḥ
10.16 mahārāja
atha
kim
11
śūnyaḥ prāpto yadi ratho
bhagno mama manorathaḥ
nūnaṃ daśarathaṃ netuṃ
kālena preṣito rathaḥ
kāñcukīyaḥ
11.2 yad
ājñāpayati
mahārājaḥ
11.3 niṣkrāntaḥ
12
dhanyāḥ khalu vane vātās
taṭāka-parivartinaḥ
vicarantaṃ vane rāmaṃ
ye spṛśanti yathā-sukham
12.1 tataḥ
praviśati
sumantraḥ
sumantraḥ
12.2 sarvato
vilokya
saśokam
13
ete bhṛtyāḥ svāni karmāṇi hitvā
snehād rāme jāta-bāṣpā^kulā^kṣāḥ
cintā^dīnāḥ śoka-saṃdagdha-dehā
vikrośantaṃ pārthivaṃ garhayanti
rājā
13.3 bhrātaḥ
sumantra
13.4 nahi
nahi
yuktam
abhihitaṃ
mayā
14
kva te jyeṣṭho rāmaḥ priya-suta sutaḥ sā kva duhitā
videhānāṃ bhartur nir-atiśaya-bhaktir gurujane
kva vā saumitrir māṃ hata-pitṛkam āsanna-maraṇaṃ
kim apy āhuḥ kiṃ te sakala-jana-śokā^rṇava-karam
sumantraḥ
14.1 mahārāja
mā
mai^vam
a-maṅgala-vacanāni
bhāṣiṣṭhāḥ
14.2 a-cirād
eva
tān
drakṣyasi
rājā
14.3 satyam
a-yuktam
abhihitaṃ
mayā
14.4 nā^yaṃ
tapasvinām
ucitaḥ
praśnaḥ
14.5 tat
kathyatām
14.6 api
tapasvināṃ
tapo
vardhate
14.7 apy
araṇyāni
svādhīnāni
vicarantī
vaidehī
na
parikhidyate
sumitrā
14.8 sumanta
bahu-vakkaḷā^ḷaṅkada-sarīrā
vāḷā
vi
a-vāḷa-cārittā
bhattuṇo
saha-dhamma-āriṇī
ahme
mahārāaṃ
ca
kiñci
ṇā^ḷavadi
14.8b sumantra
bahu-valkalā^laṅkṛta-śarīrā
bālā^py
a-bāla-cāritrā
bhartuḥ
saha-dharma-cāriṇī
asmān
mahārājaṃ
ca
kiñcin
nā^lapati
sumantraḥ
14.9 sarva
eva
mahārājam
rājā
14.10 na
na
14.11 śrotra-rasāyanair
mama
hṛdayā^turau^ṣadhais
teṣāṃ
nāmadheyair
eva
śrāvaya
sumantraḥ
14.12 yad
ājñāpayati
mahārājaḥ
14.13 āyuṣmān
rāmaḥ
rājā
14.14 rāma
iti
14.15 ayaṃ
rāmaḥ
14.16 tan-nāma-śravaṇāt
spṛśṭa
iva
me
pratibhāti
14.17 tatas
tataḥ
sumantraḥ
14.18 āyuṣmān
lakṣmaṇaḥ
rājā
14.19 ayaṃ
lakṣmaṇaḥ
14.20 tatas
tataḥ
sumantraḥ
14.21 āyuṣmatī
sītā
janaka-rāja-putrī
rājā
14.22 iyaṃ
vaidehī
14.23 rāmo
lakṣmaṇo
vaidehī^ty
ayam
akramaḥ
sumantraḥ
14.24 atha
kaḥ
kramaḥ
rājā
14.25 rāmo
vaidehī
lakṣmaṇa
ity
abhidhīyatām
15
rāma-lakṣmaṇayor madhye
tiṣṭhatv atrā^pi maithilī
bahu-doṣāṇy araṇyāni
sa-nāthai^ṣā bhaviṣyati
sumantraḥ
15.1 yad
ājñāpayati
mahārājaḥ
15.2 āyuṣmān
rāmaḥ
sumantraḥ
15.4 āyuṣmatī
janaka-rāja-putrī
sumantraḥ
15.6 āyuṣmān
lakṣmaṇaḥ
rājā
15.7 ayaṃ
lakṣmaṇaḥ
15.8 rāma
vaidehi
lakṣmaṇa
pariṣvajadhvaṃ
māṃ
putrakāḥ
16
sakṛt spṛśāmi vā rāmaṃ
sakṛt paśyāmi vā punaḥ
gatā^yur amṛtene^va
jīvāmī^ti matir mama
sumantraḥ
16.1 śṛṅgibera-pure
rathād
avatīryā^yodhyā^bhimukhāḥ
sthitvā
sarva
eva
mahārājaṃ
śirasā
praṇamya
vijñāpayitum
ārabdhāḥ
17
kam apy arthaṃ ciraṃ dhyātvā vaktuṃ prasphuritā^dharāḥ
bāṣpa-stambhita-kaṇthatvād an-uktvai^va vanaṃ gatāḥ
rājā
17.1 katham
anuktvai^va
vanaṃ
gatāḥ
17.2 iti
dvi-guṇaṃ
moham
upagataḥ
sumantraḥ
17.3 sa-sambhramam
17.4 bālāke
ucyatām
amātyebhyaḥ
a-pratīkārāyāṃ
daśāyāṃ
vartate
mahārāja
iti
kāñcukīyaḥ
17.5 tathā
17.6 niṣkrāntaḥ
devyau
17.7 mahārāa
samassasihi
samassasihi
17.7b mahārāja
samāśvasihi
samāśvasihi
rājā
17.8 kiñcit
samāśvasya
18
aṅgaṃ me spṛśa kausalye
na tvāṃ paśyāmi cakṣuṣā
rāmaṃ prati gatā buddhir
adyā^pi na nivartate
19
rājye tvām abhiṣicya san-narapater lābhāt kṛtā^rthāḥ prajāḥ
kṛtvā tvat-sahajān samāna-vibhavān kurv ātmanaḥ santatam
ity ādiśya ca te tapo-vanam ito gantavyam ity etayā
kaikeyyā hi tad-anyathā kṛtam aho niḥ-śeṣam eka-kṣaṇe
20
gato rāmaḥ priyaṃ te stu
tyakto 'ham api jīvitaiḥ
kṣipram ānīyatāṃ putraḥ
pāpaṃ sa-phalam astv iti
sumantraḥ
20.1 yad
ājñāpayati
mahārājaḥ
rājā
20.2 ūrdhvam
avalokya
20.3 aye
rāma-kathā-śravaṇa-sandagdha-hṛdayaṃ
mām
āśvāsayitum
āgatāḥ
pitaraḥ
20.4 ko
tra
20.5 praviśya
kāñcukīyaḥ
20.6 jayatu
mahārājaḥ
kāñcukīyaḥ
20.8 yad
ājñāpayati
mahārājaḥ
20.9 niṣkramya
praviśya
20.10 jayatu
mahārājaḥ
20.11 imā
āpaḥ
21
ayam amara-pateḥ sakhā dilīpo
raghur ayam atrabhavān ajaḥ pitā me
kim abhigamana-kāraṇaṃ bhavadbhiḥ
saha-vasane samayo mamā^pi tatra
21.4 kāñcukīyo
yavanikāstaraṇaṃ
karoti
sarve
21.5 hā
hā
mahārāo
21.5b hā
hā
mahārājaḥ
21.6 niṣkrāntāḥ
sarve