0.1 nāndyante
tataḥ
praviśati
sūtradhāraḥ
1
bhīṣma-droṇa-taṭāṃ jayadratha-jalāṃ gāndhāra-rāja-hradāṃ
karṇa-drauṇi-kṛpo^rmi-nakra-makarāṃ duryodhana-srotasam
tīrṇaḥ śatru-nadīṃ śarā^sa-sikatāṃ yena plavenā^rjunaḥ
śatrūṇāṃ taraṇeṣu vaḥ sa bhagavān astu plavaḥ keśavaḥ
nepathye
1.3 ete
smo
bhoḥ
ete
smaḥ
sūtradhāraḥ
1.4 bhavatu
vijñātam
1.5 praviśya
pāripārśvakaḥ
1.6 bhāva
kuto
nu
khalv
ete
2
svargā^rtham āhava-mukho^dyata-gātra-homā
nārācatomara-śatair viṣamī-kṛtā^ṅgāḥ
matta-dvipe^ndra-daśano^llikhitaiḥ śarīrair
anyonya-vīrya-nikaṣāḥ puruṣā bhramanti
sūtradhāraḥ
2.1 māriṣa
kiṃ
nā^vagacchasi
2.2 tanaya-śata-nayana-śūnye
duryodhanā^vaśeṣe
dhṛtarāṣṭra-pakṣe
pāṇḍava-janārdanā^vaśiṣṭe
yudhiṣṭhira-pakṣe
rājñāṃ
śarīra-samākīrṇe
samantapañcake
3
etad raṇā^hata-gajā^śva-narendra-yaudhaṃ
saṃkīrṇa-lekhyam iva citra-paṭaṃ praviddham
yuddhe vṛkodara-suyodhanayoḥ pravṛtte
yaudhā narendra-nidhanai^ka-gṛhaṃ praviṣṭāḥ
3.1 niṣkrāntau
3.2 tataḥ
praviśanti
bhaṭās
trayaḥ
sarve
3.3 ete
smo
bhoḥ
ete
smaḥ
4
vairasyā^kvathanam balasya nikaṣaṃ māna-pratiṣṭhā-gṛhaṃ
yuddheṣv apsarasāṃ svayaṃvara-sabhāṃ śaurya-pratiṣṭhāṃ nṛṇām
rājñāṃ paścima-kāla-vīra-śayanaṃ prāṇā^gni-homa-kratuṃ
saṃprāptā raṇa-saṃjñam āśrama-padaṃ rājñām nabhaḥ-saṃkramam
dvitīyaḥ
4.1 saṃyag
bhavān
āha
5
upala-viṣamā nāgendrāṇāṃ śarīra-dharādharā
diśi diśi kṛtā gṛdhrā^vāsā hatā^tirathā rathāḥ
avani-patayaḥ svargaṃ prāptāḥ kriyā-maraṇe raṇe
pratimukham ime tat-tat-kṛtvā ciraṃ nihatā^'-hatāḥ
6
kari-vara-kara-yūpo bāṇa-vinyasta-darbho
hata-gaja-cayano^cco vaira-vahni-pradīptaḥ
dhvaja-vitata-vimānaḥ siṃha-nādo^cca-mantraḥ
patita-paśu-manuṣyaḥ saṃsthito yuddha-yajñaḥ
prathamaḥ
6.1 idam
aparaṃ
paśyetāṃ
bhavantau
7
ete paraspara-śarair hṛta-jīvitānāṃ
dehai raṇājira-mahīṃ samupāśritānām
kurvanti cā^tra piśitārdra-mukhā vihaṅgā
rājñāṃ śarīra-śithilāni vibhūṣaṇāni
8
prasakta-nārāca-nipāta-pātitaḥ samagra-yuddho^dyata-kalpito gajaḥ
viśīrṇa-varmā sa-śaraḥ sa-kārmuko nṛpā^yudhā^gāram ivā^vasīdati
tṛtīyaḥ
8.1 idam
aparaṃ
paśyetāṃ
bhavantau
9
mālyair dhvajā^gra-patitaiḥ kṛta-muṇḍa-mālaṃ
ratnyaika-sāyaka-dharaṃ rathinaṃ vipannam
jāmātaraṃ pravahaṇād iva bandhu-nāryo
hṛṣṭāḥ śivā ratha-mukhād avatārayanti
sarve
9.1 aho
tu
khalu
nihata-patita-gaja-turaga-nara-rudhira-kalila-bhūmi-pradeśasya
vikṣipta-varma-carmā^tapa-tra-cāmara-tomara-śara-kunta-kavaca-kabandhā^di-paryākulasya
śakti-prāsa-hāṭaka-bhiṇḍi-pāla-śūla-musala-mudgara-varāha-karṇa-kaṇaya-karpaṇa-śaṅku-trāsi-gadā^dibhir
āyudhair
avakīrṇasya
samantapañcakasya
pratibhayatā
10
rudhira-sarito nistīryante hata-dvipa-saṃkramā
nṛpati-rahitaiḥ srastaiḥ sūtair vahanti rathān hayāḥ
patita-śirasaḥ pūrvā^bhyāsād dravanti kabandhakāḥ
puruṣa-rahitā mattā nāgā bhramanti yatas tataḥ
dvitīyaḥ
10.1 idam
aparaṃ
paśyetāṃ
bhavantau
10.2 ete
11
gṛdhrā madhūka-mukulo^nnata-piṅgalā^kṣā
daitye^ndra-kuñjara-natā^ṅkuśa-tīkṣṇa-tuṇḍāḥ
bhānty ambare vitata-lamba-vikīrṇa-pakṣā
māṃsaiḥ pravāla-racitā iva tālavṛntāḥ
12
eṣā nirasta-haya-nāga-narendra-yaudhā
vyaktī-kṛtā dina-karo^gra-karaiḥ samantāt
nārāca-kunta-śara-tomara-khaḍga-kīrṇā
tārā-gaṇaṃ patitam udvahatī^va bhūmiḥ
prathamaḥ
12.1 īdṛśyām
apy
avasthāyām
a-vimukta-śobhā
virājante
kṣatriyāḥ
12.2 iha
hi
13
sipro^dvartita-netra-ṣaṭ-pada-gaṇā tāmroṣṭha-patro^tkarā
bhrū-bhedā^ñcita-kesarā sva-makuṭa-vyāviddha-saṃvartikā
vīryā^ditya-vibodhitā raṇa-mukhe nārāca-nālo^nnatā
niṣkampā sthala-padminī^va racitā rājñāṃ abhītair mukhaiḥ
dvitīyaḥ
13.1 īdṛiśānām
api
kṣatriyāṇāṃ
mṛtyuḥ
prabhavati
na
śakyaṃ
khalu
viṣama-sthaiḥ
puruṣaiḥ
rāja-balā^dhānāṃ
kartum
tṛtīyaḥ
13.2 mṛtyur
eva
prabhavati
kṣatriyāṇām
iti
dvitīyaḥ
13.4 mā
mā
bhavān
evam
14
spṛṣṭvā khāṇḍava-dhūma-rañjita-guṇaṃ saṃśaptakotsādanaṃ
svargā^kranda-haraṃ nivāta-kavaca-prāṇo^pahāraṃ dhanuḥ
pārthenā^dya-balān maheśvara-raṇa-kṣepā^vaśiṣtaiḥ śarair
darpo^tsikta-vaśā nṛpā raṇa-mukhe mṛtyoḥ pratigrāhitāḥ
15
kiṃ meghā ninadanti vajra-patanaiś cūrṇī-kṛtāḥ parvatā
nirghātais tumula-svana-pratibhayaiḥ kiṃ dāryate vā mahī
kiṃ muñcaty anilā^vadhūta-capala-kṣubdho^rmi-mālā^kulaṃ
śabdaṃ mandara-kandaro^dara-darīḥ saṃhatya vā sāgaraḥ
15.2 sarve
parikrāmanti
prathamaḥ
15.3 aye
etat
khalu
draupadī-keśa-dharṣaṇā^vamarṣitasya
pāṇḍava-madhyamasya
bhīmasenasya
bhrātṛ-śata-vadha-kruddhasya
mahārāja-duryodhanasya
ca
dvaipāyana-halāyudha-kṛṣṇa-vidura-pramukhānāṃ
kuru-yadu-kula-daivatānāṃ
pratyakṣaṃ
pravṛttaṃ
gadā-yuddham
16
bhīmasyo^rasi tapta-kāṃcana-śilā-pīne pratisphālite
bhinne vāsava-hasti-hasta-kaṭhine duryodhanā^ṃsa-sthale
anyonyasya bhuja-dvayā^ntara-taṭeṣv āsajyamānā^yudhe
yasmiṃś caṇḍa-gadā^bhighāta-janitaḥ śabdaḥ samuttiṣṭhati
17
śiṣṭo^tkaṃpana-valgamānam akuṭaḥ krodhā^dhikā^kṣā^nanaḥ
sthānā^krāmaṇa-vāmanī-kṛta-tanuḥ pratyagra-hasto^cchrayaḥ
yasyai^ṣā ripu-śoṇitā^rdra-kalilā bhāty agra-haste gadā
kailāsasya girer ivā^gra-racitā solkā mahendrā^śaniḥ
prathamaḥ
17.1 eṣa
saṃprahāra-rudhira-siktā^ṅgas
tāvad
dṛśyatāṃ
pāṇḍavaḥ
18
nirbhinnā^gra-lalāṭa-vānta-rudhiro bhagnā^ṃsa-kūṭa-dvayaḥ
sāndrair nirgalita-prahāra-rudhirair ārdrī-kṛto^raḥ-sthalaḥ
bhīmo bhāti gadā^bhighāta-rudhira-klinnā^vagāḍha-vraṇaḥ
śailo merur ivai^ṣa dhātu-salilā^sāro^padigdho^palaḥ
19
bhīmāṃ gadāṃ kṣipati garjati valgamānaḥ
śīghraṃ bhujaṃ harati tasya kṛtaṃ bhinatti
cārīṃ gatiṃ pracarati praharaty abhīkṣṇaṃ
saṃśikṣito narapatir balavāṃs tu bhīmaḥ
tṛtīyaḥ
19.1 eṣa
vikrodaraḥ
20
śirasi guru-nikhāta-srasta-raktā^rdra-gātro
dharaṇi-dhara-nikāśaḥ saṃyugeṣv a-prameyaḥ
praviśati giri-rājo medinīṃ vajra-dagdhaḥ
śithila-visṛta-dhātur hema-kūṭo yathā^driḥ
prathamaḥ
20.1 eṣa
gāḍha-prahāra-śithilī-kṛtā^ṅgaṃ
nipatantaṃ
bhīmasenaṃ
dṛṣṭvā
21
ekā^grā^ṃguli-dhārito^nnata-mukho vyāsaḥ sthito vismitaḥ
21
dainyaṃ yāti yudhiṣṭhiro 'tra viduro bāṣpā^kulā^kṣaḥ sthitaḥ
21
spṛṣṭaṃ gāṇḍivam arjunena gaganaṃ kṛṣṇaḥ samudvīkṣate
21
śiṣya-prītitayā halaṃ bhramayate rāmo raṇa-prekṣakaḥ
22
vīryā^layo vividha-ratna-vicitra-maulir
yukto 'bhimāna-vinaya-dyuti-sāhasaiś ca
vākyaṃ vadaty upahasan na tu bhīma dīnaṃ
vīro nihanti samareṣu bhayaṃ tyajeti
dvitīyaḥ
22.1 eṣa
idānīm
apahāsyamānaṃ
bhīmasenaṃ
dṛṣṭvā
svam
ūrum
abhihatya
kām
api
saṃjñāṃ
prayacchati
janārdanaḥ
tṛtīyaḥ
22.2 saṃjñayā
samāśvāsito
mārutiḥ
23
saṃhṛtya bhru-kuṭī lalāṭa-vivare svedaṃ kareṇā^kṣipan
bāhubhyāṃ pratigṛhya bhīma-vadanaś citrā^ṅgadāṃ svāṃ gadām
putraṃ dīnam udīkṣya sarva-gatinā labdhvai^va dattaṃ balaṃ
garjan siṃha-vṛṣe^kṣaṇaḥ kṣiti-talād bhūyaḥ samuttiṣṭhati
prathamaḥ
23.1 hanta
punaḥ
pravṛttaṃ
gadā-yuddham
23.2 anena
hi
24
bhūmau pāṇi-tale nighṛṣya tarasā bāhū pramṛjyā^dhikaṃ
sandaṣṭo^ṣṭha-puṭena vikrama-balāt krodhā^dhikaṃ garjatā
tyaktvā dharma-ghṛṇāṃ vihāya samayaṃ kṛṣṇasya saṃjñā-samaṃ
gāndhārī-tanayasya pāṇḍu-tanayeno^rvor vimuktā gadā
sarve
24.1 hā
dhik
patito
mahārājaḥ
tṛtīyaḥ
24.2 eṣa
rudhira-patana-dyotitā^ṅgaṃ
nipatantaṃ
kururājaṃ
dṛṣṭvā
kham
utpatito
bhagavān
dvaipāyanaḥ
24.3 ya
eṣaḥ
25
helā saṃvṛta-locanena halinā netro^parodhaḥ kṛto
dṛṣṭvā krodha-nimīlitaṃ hala-dharaṃ durhodhanā^pekṣayā
saṃbhrāntaiḥ kara-pañjarā^ntara-gato dvaipāyana-jñāpito
bhīmaḥ kṛṣṇakarā^valaṃbita-gatir nirvāhyate pāṇḍavaiḥ
prathamaḥ
25.1 aye
ayam
apy
a-marṣo^nmīlita-rabhasaṃ
locano
bhīmasenā^pakramaṇam
udvīkṣamāṇa
ita
evā^bhivartate
bhagavān
halāyudhaḥ
25.2 ya
eṣaḥ
26
cala-vilita-mauliḥ krodha-tāmrā^yatā^kṣo
bhramara-mukha-vidaṣṭāṃ kiṃcid utkṛṣya mālām
a-sita-tanu-vilambi-srasta-vastrā^nukarṣī
kṣiti-talam avatīrṇaḥ pāriveṣī^va candraḥ
dvitīyaḥ
26.1 tad
āgamyatāṃ
vayam
api
tāvan
mahārājasya
pratyanantarī-bhavāmaḥ
ubhau
26.2 bāḍham
26.3 prathamaḥ
kalpaḥ
26.4 niṣkrāntāḥ
26.5 tataḥ
praviśati
baladevaḥ
baladevaḥ
26.6 bho
bhoḥ
pārthivāḥ
na
yuktam
idam
27
mama ripu-bala-kālaṃ lāṅgalaṃ laṅghayitvā
raṇa-gatam atisaṃdhi māṃ ca nā^vekṣya darpāt
raṇa-śirasi gadāṃ tāṃ tena duryodhano^rvoḥ
kula-vinaya-samṛdhyā pātitaḥ pātayitvā
28
saubho^cchiṣṭa-mukhaṃ mahāsura-pura-prākāra-kūṭā^ṅkuśaṃ
kālindī jala-deśikaṃ ripu-bala-prāṇo^pahārā^rcitam
hasto^tkṣipta halaṃ karomi rudhira-svedā^rdra-pāko^ttaraṃ
bhīmasyo^rasi yāvad adya vipule kedāra-mārgā^kulam
nepathye
28.1 prasīdatu
prasīdatu
bhagavān
halāyudhaḥ
baladevaḥ
28.2 evaṃ-gato
'py
anugacchati
māṃ
tapasvī
duryodhanaḥ
28.3 eṣaḥ
29
śrīmān saṃyuga-candanena rudhireṇā^rdrā^nulipta-cchavir
bhū-saṃsarpaṇa-reṇu-pāṭala-bhujo bāla-vrataṃ grāhitaḥ
nirvṛtte 'mṛta-manthane kṣiti-dharān muktaḥ suraiḥ sā^surair
ākarṣann iva bhogam arṇava-jale śrānto^jjhito vāsukiḥ
29.1 tataḥ
praviśati
bhagno^ru-yugalo
duryodhanaḥ
duryodhanaḥ
29.2 eṣa
bhoḥ
30
bhīmena bhittvā samaya-vyavasthāṃ gadā-nipāta kṣata-jarjaro^ruḥ
bhūmau bhujābhyāṃ parikṛṣyamāṇaḥ svaṃ deham ardho^parataṃ vahāmi
31
tvat-pādayor nipatitaṃ patitasya bhūmāv
etac chiraḥ prathamam adya vimuñca roṣam
jīvantu te kurukulasya nivāpa-meghā
vairaṃ ca vigraha-kathā ca vayaṃ ca naṣṭāḥ
baladevaḥ
31.1 bho
duryodhana
muhūrtaṃ
tāvad
ātmā
dhāryatām
duryodhanaḥ
31.2 kiṃ
bhavān
kariṣyati
32
ākṣipta-lāṅgala-mukho^llikhitaiḥ śarīrair
nirdāritā^ṃsa-hṛdayān musala-prahāraiḥ
dāsyāmi saṃyuga-hatān sa-rathā^śva-nāgān
svargā^nuyātra-puruṣāṃs tava pāṇḍu-putrān
duryodhanaḥ
32.1 mā
mā
bhavān
evam
33
pratijñā^vasite bhīme gate bhrātṛ-śate divam
mayi cai^vaṃ gate rāma vigrahaḥ kiṃ kariṣyati
baladevaḥ
33.1 mat-pratyakṣaṃ
vañcito
bhavān
ity
utpanno
me
roṣaḥ
duryodhanaḥ
33.2 vañcita
iti
māṃ
bhavān
manyate
duryodhanaḥ
33.4 hanta
bhoḥ
datta-mūlyā
iva
me
prāṇāḥ
33.5 kutaḥ
34
ādīptā^nala-dāruṇāj jatu-gṛhād budhyā^tma-nirvāhiṇā
yuddhe vaiśravaṇā^laye '-cala-śilā-vega-pratisphālinā
bhīmenā^dya hiḍiṃba-rākṣasa-pati-prāṇa-pratigrāhiṇā
yady evaṃ samavaiṣi māṃ chala-jitaṃ bho rāma nā^haṃ jitaḥ
baladevaḥ
34.1 bhīmasena
idānīṃ
tava
yuddha-vañcanām
utpādya
sthāsyati
duryodhanaḥ
34.2 kiṃ
cā^haṃ
bhīmasenena
vañcitaḥ
baladevaḥ
34.3 atha
kena
bhavān
evaṃ-vidhaḥ
kṛtaḥ
duryodhanaḥ
34.4 śrūyatām
35
yene^ndrasya sa pārijātakatarur mānena tulyaṃ hṛto
divyaṃ varṣa-sahasram arṇava-jale suptaś ca yo līlayā
tīvrāṃ bhīma-gadāṃ praviśya sahasā nirvyāja-yuddha-priyas
tenā^haṃ jagataḥ priyeṇa hariṇā mṛtyoḥ pratigrāhitaḥ
nepathye
35.1 ussaraha
ayyā
ussaraha
35.1b utsaratā^ryāḥ
utsarata
baladevaḥ
35.2 vilokya
35.3 aye
ayam
atrabhavān
dhṛtarāṣṭraḥ
gāndhāryā
durjayenā^deśitamārgo
'ntaḥ-purā^nubandhaḥ
śokā^bhibhūta-hṛdaya
ita
evā^bhivartate
35.4 ya
eṣaḥ
36
vīryā^karaḥ suta-śata-pravibhakta-cakṣur
darpo^dyataḥ kanaka-yūpa-vilamba-bāhuḥ
sṛṣṭo dhruvaṃ tri-diva-rakṣaṇa-jāta-śaṃkair
devair arāti-timirā^ñjali-tāḍitā^kṣaḥ
36.1 tataḥ
praviśati
dhṛtarāṣtro
gāndhārī
devyau
durjayaś
ca
dhṛtarāṣtraḥ
36.2 putra
kvā^si
gāndhārī
36.3 puttaa
kahiṃ
si
36.3b putraka
kutrā^si
devyau
36.4 mahārāa
kahiṃ
si
36.4b mahārāja
kutrā^si
dhṛtarāṣtraḥ
36.5 bhoḥ
kaṣṭam
37
vañcanā-nihataṃ śrutvā sutam adyā^have mama
mukham antar-gatā^srā^kṣam andham andha-taraṃ kṛtam
gāndhārī
37.2 jīvāvida
'mhi
manda-bhāā
37.2b jīvitā^smi
manda-bhāgā
devyau
37.3 mahārāa
mahārāa
37.3b mahārāja
mahārāja
rājā
37.4 bhoḥ
kaṣṭam
37.5 yan
mamā^pi
striyo
rudanti
38
pūrvaṃ na jānāmi gadā^bhighāta-
rujām idānīṃ tu samarthayāmi
yan me prakāśī-kṛta-mūrdha-jāni
raṇaṃ praviṣṭāny avarodhanāni
dhṛtarāṣtraḥ
38.1 gāndhāri
kiṃ
dṛṣyate
duryodhana-nāmadheyaḥ
kulamānī
gāndhārī
38.2 mahārāa
ṇa
dissadi
38.2b mahārāja
na
dṛśyate
dhṛtarāṣtraḥ
38.3 kathaṃ
na
dṛśyate
38.4 adyā^smy
yo
'ham
anveṣṭavye
kāle
putraṃ
na
paśyāmi
38.5 kṛtānta-hataka
39
ripu-samara-vimardaṃ māna-vīrya-pradīptaṃ
suta-śatam atidhīraṃ vīram utpādya mānanī
dharaṇi-tala-vikīrṇaṃ kiṃ sa yogyo na bhoktuṃ
sakṛd api dhṛtarāṣṭraḥ putra-dattaṃ nivāpam
gāndhārī
39.1 jāda
suyodhaṇa
dehi
me
paḍivaaṇaṃ
39.2 putta-sada-viṇāsa-dukkhidaṃ
samassāsehi
mahārāaṃ
ca
manda-bhāaṃ
39.1b jāta
suyodhana
dehi
me
prativacanam
39.2b putra-śata-vināśa-duḥkhitaṃ
samāśvāsaya
mahārājaṃ
ca
manda-bhāgam
baladevaḥ
39.3 aye
iyam
atrabhavatī
gāndhārī
40
yā putra-pautra-vadaneṣv a-kutūhalā^kṣī
duryodhanā^stam-ita-śoka-nipīta-dhairyā
asrair ajasram adhunā pati-dharma-cihnam
ārdrī-kṛtaṃ nayana-bandham idaṃ dadhāti
dhṛtarāṣtraḥ
40.1 putra
duryodhana
aṣṭādaśā^kṣauhiṇī-mahārāja
kvā^si
dhṛtarāṣtraḥ
40.3 putra-śata-jyeṣṭha
dehi
me
prativacanam
rājā
40.4 dadāmi
khalu
prativacanam
40.5 aneta
vṛttantena
vrīlito
'smi
dhṛtarāṣtraḥ
40.6 ehi
putra
abhivādayasva
mām
rājā
40.7 ayam
ayam
āgacchāmi
40.8 utthānaṃ
rūpayitvā
patati
40.9 hā
dhik
ayaṃ
me
dvitīyaḥ
prahāraḥ
40.10 kaṣṭaṃ
bhoḥ
41
hṛtaṃ me bhīmasenena gadā-pāta-kaca-grahe
samam ūrudvayenā^dya guroḥ pādā^bhivandanam
gāndhārī
41.1 ettha
jādā
41.1b atra
jāte
devyau
41.2 ayye
imā
hma
41.2b ārye
ime
svaḥ
gāndhārī
41.3 aṇṇesaha
hmattāraṃ
41.3b anveṣethāṃ
bhartāram
devyau
41.4 gacchāmi
manda-bhāā
41.4b gacchāmi
manda-bhāgā
dhṛtarāṣṭraḥ
41.5 ka
eṣa
bhoḥ
mama
vastrān
tam
ākarṣan
mārgam
ādeśayati
durjayaḥ
41.6 tāda
ahaṃ
dujjao
41.6b tāta
ahaṃ
durjayaḥ
dhṛtatāṣṭraḥ
41.7 pautra
durjaya
pitaram
anviccha
durjayaḥ
41.8 parissaṃto
khu
ahaṃ
41.8b pariśrāntaḥ
khalv
aham
dhṛtarāṣṭraḥ
41.9 gaccha
pitur
aṅke
viśramayiṣyasi
durjayaḥ
41.10 tāda
ahaṃ
gacchāmi
41.10b tāta
ahaṃ
gacchāmi
41.11 upasṛtya
41.12 tāda
kahiṃ
si
41.12b tāta
kutrā^si
rājā
41.13 aye
ayam
apy
āgataḥ
41.14 sarvāvasthāyāṃ
hṛdayasaṃnihitaḥ
putrasneho
māṃ
dahati
41.15 kutaḥ
42
duḥkhānām anabhijñeyo yo mamā^ṅka-śayano^citaḥ
nirjitaṃ durjayo dṛṣṭvā kinnu mām abhidhāsyati
durjayaḥ
42.1 aaṃ
mahārāo
bhūmīe
avaviṭṭho
42.1b ayaṃ
mahārājo
bhūmyām
upaviṣṭaḥ
rājā
42.2 putra
kim
artham
āgataḥ
durjayaḥ
42.3 tuvaṃ
cirāyasi
tti
42.3b tvaṃ
cirāyasī^ti
rājā
42.4 aho
asyām
avasthāyāṃ
putrasneho
hṛdayaṃ
dahati
durjayaḥ
42.5 ahaṃ
pi
khu
de
aṅke
uvavisāmi
42.5b aham
api
khalu
te
aṅke
upaviśāmi
42.6 aṅkam
ārohati
rājā
42.7 nivārya
42.8 durjaya
durjaya
bhoḥ
kaṣṭam
43
hṛdaya-prīti-janano yo me netro^tsavaḥ svayam
so 'yaṃ kāla-viparyāsāc candro vahnitvam āgataḥ
durjayaḥ
43.1 aṅke
uvavesaṃ
kiṇṇimittaṃ
tuvaṃ
vāresi
43.1b aṅke
upaveśaṃ
kinnimittaṃ
tvaṃ
vārayasi
44
tyaktvā paricitaṃ putra yatra tatra tvayā^syatām
adya-prabhṛti na astī^daṃ pūrva-bhuktaṃ tavā^sanam
durjayaḥ
44.1 kahiṃ
ṇu
khu
mahārāo
gamissadi
44.1b kutra
nu
khalu
mahārājo
gamiṣyati
rājā
44.2 bhrātṛ-śatam
anugacchāmi
durjayaḥ
44.3 maṃ
pi
tahiṃ
ṇehi
44.3b mām
api
tatra
naya
rājā
44.4 gaccha
putra
vṛkodaraṃ
brūhi
durjayaḥ
44.5 ehi
mahārāa
aṇṇesīasi
44.5b ehi
mahārāja
anviṣyase
durjayaḥ
44.7 ayyāe
ayyeṇa
savveṇa
anta-ureṇa
a
44.7b āryayā^ryeṇa
sarveṇā^ntaḥ-pureṇa
ca
rājā
44.8 gaccha
putra
nā^ham
āgantuṃ
samarthaḥ
durjayaḥ
44.9 ahaṃ
tuvaṃ
ṇaissaṃ
44.9b ahaṃ
tvām
neṣyāmi
rājā
44.10 bālas
tvam
asi
putra
durjayaḥ
44.11 parikramya
44.12 ayyā
aaṃ
mahārāo
44.12b āryāḥ
ayaṃ
mahārājaḥ
devyau
44.13 hā
hā
mahārāo
44.13b hā
hā
mahārājaḥ
dhṛtarāṣṭraḥ
44.14 kvā^sau
mahārājaḥ
gāndhārī
44.15 kahiṃ
me
puttao
44.15b kutra
me
putrakaḥ
durjayaḥ
44.16 aaṃ
mahārāo
bhūmīe
avaviṭṭho
44.16b ayaṃ
mahārājo
bhūmyām
upaviṣṭaḥ
dhṛtarāṣṭraḥ
44.17 hanta
bhoḥ
kim
ayaṃ
mahārājaḥ
45
yaḥ kāñcana-stambha-sama-pramāṇo loke kilai^ko vasudhādhipendraḥ
kṛtaḥ sa me bhūmi-gatas tapasvī dvārendra-kīlā^rdha-sama-pramāṇaḥ
gāndhārī
45.1 jāda
suyodhaṇa
parissaṃto
si
45.1b jāta
suyodhana
pariśrānto
'si
rājā
45.2 bhavatyāḥ
khalv
aham
putraḥ
dhṛtarāṣṭraḥ
45.3 keyaṃ
bhoḥ
gāndhārī
45.4 mahārāa
aham
abhīda-putta-ppaāiṇī
45.4b mahārāja
aham
abhīta-putra-pradāyinī
rājā
45.5 adyo^tpannam
ivā^tmānam
avagacchāmi
45.6 bhos
tāta
kim
idānīṃ
vaiklabyena
dhṛtarāṣṭraḥ
45.7 putra
kathaṃ
viklavo
bhaviṣyāmi
46
yasya vīrya-balo^tsiktaṃ saṃyugādhvaradīkṣitam
pūrvaṃ bhrātṛ-śataṃ naṣṭaṃ tvayy ekasmin hate hatam
rājā
46.2 hā
dhik
46.3 patito
'trabhavān
46.4 tāta
samāśvāsayā^trabhavatīm
dhṛtarāṣṭraḥ
46.5 putra
kim
iti
samāśvāsayāmi
rājā
46.6 a-parāṅ-mukho
yudhi
hata
iti
46.7 bhos
tāta
śoka-nigraheṇa
kriyatāṃ
mamā^nugrahaḥ
47
tvat-pāda-mātra-praṇatā^gramaulir jvalantam apy agnim a-cintayitvā
yenai^va mānena samaṃ prasūtas tenai^va mānena divaṃ prayāmi
48
vṛddhasya me jīvita-nis-spṛhasya nisarga-saṃmīlita-locanasya
dhṛtiṃ nigṛhyā^tmani saṃpravṛttas tīvraḥ samākrāmati putraśokaḥ
49
duryodhana-nirāśasya nityā^stamita-cakṣuṣaḥ
na śaknomy atrabhavataḥ kartum ātma-nivedanām
rājā
49.1 vijñāpayāmy
atrabhavatīm
gāndhārī
49.2 bhaṇāhi
jāda
49.2b bhaṇa
jāta
50
namas-kṛtya vadāmi tvāṃ yadi puṇyaṃ mayā kṛtam
anyasyām api jātyāṃ me tvam eva jananī bhava
gāndhārī
50.1 mama
maṇoraho
khu
tue
bhaṇido
50.1b mama
manorathaḥ
khalu
tvayā
bhaṇitaḥ
rājā
50.2 mālavi
tvam
api
śṛṇu
51
bhinnā me bhrukuṭī gadā-nipatitair vyāyuddha-kālo^tthitair
vakṣasy utpatitaiḥ prahāra-rudhirair hārā^vakāśo hṛtaḥ
paśyemau vraṇa-kāñcanā^ṅgada-dharau paryāpta-śobhau bhujau
bhartā te na-parāṅ-mukho yudhi hataḥ kiṃ kṣatriye rodiṣi
devī
51.1 bāḷā
esā
saha-dhamma-cāriṇī
rodāmi
51.1b bālā
eṣā
saha-dharma-cāriṇī
rodimi
rājā
51.2 pauravi
tvam
api
śṛṇu
52
vedo^ktair vividhair makhair abhimatair iṣṭaṃ dhṛtā bāndhavāḥ
śatrūṇām upari sthitaṃ priya-śatān na vyaṃsitāḥ saṃśritāḥ
yuddhe 'ṣṭādaśa-vāhinī-nṛpatayaḥ saṃtāpitā nigrahe
mānaṃ mānini vīkṣya me na hi rudanty evaṃ vidhānāṃ striyaḥ
pauravī
52.1 ekka-kida-ppavesa-ṇiccaā
ṇa
rodāmi
52.1b eka-kṛta-praveśa-niścayā
na
rodimi
rājā
52.2 durjaya
tvam
api
śṛṇu
dhṛtarāṣṭraḥ
52.3 gāndhāri
kiṃ
nu
khalu
vakṣyati
gāndhārī
52.4 ahaṃ
pi
taṃ
javva
cintemi
52.4b aham
api
tad
eva
cintayāmi
rājā
52.5 aham
iva
pāṇḍavāḥ
śuśrūṣayitavyāḥ
tatrabhavatyāś
cāṃbāyāḥ
kuntyā
nideśo
vartayitavyaḥ
52.6 abhimanyor
jananī
draupadī
co^bhe
mātṛvat
pūjayitavye
52.7 paśya
putra
53
ślāghya-śrīr abhimāna-dīpta-hṛdayo duryodhano me pitā
tulyenā^bhimukhaṃ raṇe hata iti tvaṃ śokam evaṃ tyaja
spṛṣṭvā cai^va yudhiṣṭhirasya vipulaṃ kṣaumāpasavyaṃ bhujaṃ
deyaṃ pāṇḍu-sutais tvayā mama samaṃ nāmāvasāne jalam
baladevaḥ
53.1 aho
vairaṃ
paścāt-tāpaḥ
saṃvṛttaḥ
53.2 aye
śabda
iva
54
sannāha-dundubhi-nināda-viyoga-mūke
vikṣipta-bāṇa-kavaca-vyajanātapatre
kasyai^ṣa kārmuka-ravo hata-sūta-yodhe
vibhrānta-vāyasa-gaṇaṃ gaganaṃ karoti
55
duryodhanenā^tata-kārmukeṇa yo yuddha-yajñaḥ sahitaḥ praviṣṭaḥ
tam eva bhūyaḥ praviśāmi śūnyam adhvaryuṇā vṛttam ivā^śva-medham
baladevaḥ
55.1 aye
ayaṃ
guru-putro
'śvatthāme^ta
evā^bhivartate
55.2 ya
eṣaḥ
56
sphuṭita-kamala-patra-spaṣṭa-vistīrṇa-dṛṣṭī
rucira-kanaka-yūpa-vyāyatā^lamba-bāhuḥ
sa-rabhasam ayam ugraṃ kārmukaṃ karṣamāṇaḥ
sa-dahana iva meruḥ śṛṅga-lagne^ndra-cāpaḥ
56.1 tataḥ
praviśaty
aśvatthāmā
aśvatthāmā
56.2 pūrvoktam
eva
paṭhitvā
56.3 bhoḥ
samara-saṃrambho^bhaya-bala-jala-dhi-saṅgama-samaya-samutthita-śastra-nakra-kṛtta-vigrahāḥ
stokā^vaśeṣāḥ
śvāsānubaddha-manda-prāṇāḥ
samara-ślāghino
rājānaḥ
śṛṇvantu
śṛṇvantu
bhavantaḥ
57
chala-bala-dalito^ruḥ kauraveṃdro na cā^haṃ
śithila-vi-phala-śastraḥ sūta-putraś ca nā^ham
iha tu vijaya-bhūmau draṣṭum adyo^dyatā^straḥ
sa-rabhasam aham eko droṇa-putraḥ sthito 'smi
58
udyat-prāñjalayo ratha-dvipa-gatāś cāpa-dvitīyaiḥ karair
yasyai^kādaśa-vāhinī-nṛpatayas tiṣṭhanti vākyo^nmukhāḥ
bhīṣmo rāma-śarā^valīḍha-kavacas tātāś ca yoddhā raṇe
vyaktaṃ nirjita eva so 'py ati-rathaḥ kālena duryodhanaḥ
59
maulī-nipāta-cala-keśa-mayūkha-jālair
gātrair gadā-nipatana-kṣata-śoṇitā^rdraiḥ
yāty astamastaka-śilā-tala-saṃniviṣṭaḥ
sandhyāvagāḍha iva paścima-kāla-sūryaḥ
rājā
59.3 guruputra
phalam
a-paritoṣasya
aśvatthāmā
59.4 bhoḥ
kururāja
sat-kāra-mūlam
āvarjayiṣyāmi
rājā
59.5 kiṃ
bhavān
kariṣyati
aśvatthāmā
59.6 śrūyatāṃ
60
yuddho^dyataṃ garuḍa-pṛṣṭha-niviṣṭa-dehaṃ
vaṣṭāṣṭa-bhīma-bhujam udyata-śārṅga-cakram
kṛṣṇaṃ sapāṇḍu-tanayaṃ yudhi śastra-jālaiḥ
saṃkīrṇa-lekhyam iva citra-paṭaṃ kṣipāmi
61
gataṃ dhātry-utsaṃge sakalam abhiṣiktaṃ nṛpakulaṃ
gataḥ karṇaḥ svargaṃ nipatita-tanuḥ śantanu-sutaḥ
śataṃ bhrātṝṇāṃ me hatam abhimukhaṃ saṃyuga-mukhe
vayaṃ cai^vam-bhūtā guru-suta dhanur muñcatu bhavān
aśvatthāmā
61.1 bhoḥ
kururāja
62
saṃyuge pāṇḍu-putreṇa gadā-pāta-kacagrahe
samam ūru-dvayenā^dya darpo 'pi bhavato hṛtaḥ
rājā
62.1 mā
maivam
62.2 māna-śarīrā
rājānaḥ
62.3 mānā^rtham
eva
mayā
nigraho
gṛhītaḥ
62.4 paśya
guru-putra
63
yat kṛṣṭā kara-nigrahā^ñcita-kacā dyūte tadā draupadī
yad bālo 'pi hatas tadā raṇa-mukhe putro 'bhimanyuḥ punaḥ
akṣa-vyāja-jitā vanaṃ vana-mṛgair yat pāṇḍavāḥ saṃśritā
nanv alpaṃ mayi taiḥ kṛtaṃ vimṛśa bho darpāhṛtaṃ dīkṣitaiḥ
aśvatthāmā
63.1 sarvathā
kṛta-pratijño
'smi
64
bhavatā vā^tmanā cai^va vīra-lokaiḥ śapāmy aham
niśā-samaram utpādya raṇe dhakṣyāmi pāṇḍavān
baladevaḥ
64.1 etad
bhaviṣyaty
udāhṛtaṃ
guru-putreṇa
aśvatthāmā
64.2 halāyudho
'trabhavān
dhṛtarāṣṭraḥ
64.3 hanta
sākṣimatī
khalu
vañcanā
aśvatthāmā
64.4 durjaya
itas
tāvat
65
pitṛ-vikramadāyādye rājye bhuja-balārjite
vinā^bhiṣekam rājā tvaṃ viproktair vacanair bhava
rājā
65.1 hanta
kṛtaṃ
me
hṛdayā^nujñātam
65.2 parityajanti
me
prāṇāḥ
65.3 ime
'trabhavantaḥ
śantanu-prabhṛtayo
me
pitṛ-pitāmahāḥ
65.4 etat
karṇam
agrataḥ
kṛtvā
samutthitaṃ
bhrātṛ-śatam
65.5 ayam
apy
airāvata-śiro-viṣaktaḥ
kāka-pakṣa-dharo
mahendra-kara-talam
avalambya
kruddho
'bhibhāṣate
mām
abhimanyaḥ
65.6 imā
urvaśy-ādayo
'psaraso
mām
abhigatāḥ
65.7 ime
mahā^rṇavā
mūrtimanto
mahārṇavāḥ
65.8 etā
gaṃgā-prabhṛtayo
mahā-nadyaḥ
65.9 eṣa
sahasra-haṃsa-prayukto
māṃ
netuṃ
vīra-vāhī
vimānaḥ
kālena
preṣitaḥ
65.10 ayam
ayam
āgacchāmi
65.11 svargaṃ
gataḥ
65.12 yavanikāstaraṇaṃ
karoti
66
yāmy eṣa saj-jana-dhanāni tapo-vanāni
putra-praṇāśa-vi-phalaṃ hi dhig astu rājyam
66
yāto 'dya sauptikavadhodyatabāṇapāṇiḥ
gāṃ pātu no narapatiḥ śamitāripakṣaḥ
66.1 niṣkrāntāḥ
sarve